ثنية الوداع
«ثنیّة الوداع» به مدخل و تنگه ورودی شهر برای بدرقه و استقبال مسافران گفته می‌شود. معمولا این نام بر تپه‌ای در شمال غربی مدینه و در مسیر شام اطلاق شده است. اخبار متعددی از «ثنیّة الوداع» در منابع تاریخی برجای مانده است؛ از جمله آنکه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در کنار همین کوه، سپاه خود را برای حرکت به سوی تبوک تجهیز کرد.
وجه تسمیه
در وجه تسمیه «ثنیّة الوداع» اختلاف است. برخی این نام را کهن و مربوط به روزگار جاهلیت و سبب آن را تودیع با مسافران در این مکان دانسته‌اند. گروهی ثنیة الوداع را تنها ورودی مدینه در دوران جاهلی دانسته‌اند. اما برخی از محققان با برشمردن ادله‌ای چون ضعف سندی و این که ثنیة الوداع نامی اسلامی است و قرینه‌ای بر جاهلی بودن آن یافت نشده، این وجه نام گذاری را نپذیرفته‌اند.
همچنین وداع پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در برخی سفرها با مسلمانان و یا مشایعت فرماندهان برخی سرایا از جانب ایشان در این مکان، از دیگر دلیل‌های نامگذاری «ثنیّة الوداع» دانسته شده است.
موقعیت ثنیّة الوداع
«ثنیه» به معنای راهی تونل مانند در کوه و گردنه است و گاه درباره خود کوه نیز به کار می‌رود. این نام بر تپه‌ای بیضی شکل با سنگ‌های سرخ و سیاه در شمال غربی مدینه و در مسیر شام و میان کوه‌های ذباب و سلع اطلاق می‌شد و گفته شده هر كس رهسپار شام بوده از گردنه «ثنیّة الوداع» مى گذشته است.
بعضى نیز گفته اند «ثنیّة الوداع» بر سر راه مدینه به مكه قرار داشته است؛ چنانکه در شعرى كه در استقبال اهل یثرب برای پیامبر صلى الله علیه و آله سروده شده، این نام به كار رفته است:
طلع البدر علینا من ثنیّات الوداع وجب الشّكر علینا ما دعا للّه داع
در «مراصد الاطلاع»، در این باره آمده است: «ثنیّة الوداع به فتح واو، نام گردنه اى است مشرف به مدینه كه مسافران راهى مكه از آن مى گذرند». شاید هم دو گردنه بدین نام بوده، زیرا هر راهى گردنه اى داشته است كه مردم در آنجا با یكدیگر وداع و خداحافظى مى كرده اند. بنابراین می توان گفت مدینه دارای دو ثنیه بوده است؛ یکی به سمت مکه و دیگری به سوی شام. آنچه اکنون باقی مانده و جای آن مشخص است، مدخل شام است که در جاده اُحد قرار دارد. در سمت راست این مسیر، «مسجد ثنیةالوداع» قرار دارد. این مسجد، بر تپه‌اى بنا شده كه از سمت جنوب مشرف به شهر مدينه و از سمت شمال مشرف بر دشت قناة است. هنگام عبور از مدينه به سوى دشت شمالى كه به كوه احد منتهى مى‌شود، و كوه سلع و ذباب در غرب آن قرار گرفته، مسجد ثنيةالوداع را در سمت راست مسير خود مى‌بينيم كه با طى پلكانى تا قسمت فوقانى تپه، به مسجد مى‌رسيم.
رخدادهای تاریخی در ثنیةالوداع
ثنیة الوداع که در فاصله حدود یک کیلومتری مسجد نبوی قرار دارد، رویدادهای تاریخی متعددی را شاهد بوده است.
۱- پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به سال سوم قمری هنگام عزیمت به جنگ احد، در ثنیة الوداع یاری شماری از یهودیان هم پیمان با عبدالله بن ابی سلول (از سران منافقان مدینه) را به دلیل مسلمان نبودنشان نپذیرفت.
۲- به سال ششم قمری گله شتران پیامبر نزدیک ثنیة الوداع غارت شد و غلام طلحة بن عبیدالله با ایستادن بر فراز ثنیة الوداع با فریادی بلند همگان را از این رخداد آگاه کرد.
۳- پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به سال هشتم قمری هنگام اعزام نیرویی به فرماندهی زید بن حارثه به موته برای نبرد با رومیان، آن‌ها را تا ثنیة الوداع بدرقه نمود و در آنجا با آن‌ها خداحافظی کرد.
۴- ثنیة الوداع محل توقف پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله هنگام عزیمت به غزوه تبوک (۹ قمری) برای جمع شدن نیروها از مناطق گوناگون بود. در همین غزوه، امام علی علیه‌السّلام که به فرمان ایشان برای پاسداری از مدینه در برابر توطئه‌های منافقان در شهر مانده بود، با شنیدن طعنه‌های آنان در ثنیة الوداع به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پیوست و ایشان «حدیث منزلت» را در باره او بیان فرمود. هنگام بازگشت از تبوک نیز لشکر اسلام در ثنیة الوداع مورد استقبال مردم شهر قرار گرفت.
۵- پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، ابوبکر سپاهیان مسلمان را که رهسپار نبرد با رومیان بودند، تا ثنیة الوداع مشایعت کرد.
۶- این مکان به سال ۱۴۵ قمری، محل درگیری نیروهای محمد بن عبدالله بن حسن، مشهور به نفس زکیه، و نیروهای اعزامی منصور عباسی (حک: ۱۳۶-۱۵۸ ق) بود.
منابع
- "فرهنگ اعلام جغرافیایى، تاریخى در حدیث و سیره نبوى"، محمد محمدحسن شرّاب، ترجمه حمیدرضا شیخی.
- پایگاه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، نوشته ابوالفضل ربانی.